बंगालची फाळणी (1905): कारणे, परिणाम आणि ऐतिहासिक महत्त्व | Partition of Bengal In Marathi

भारतीय इतिहासात 1905 हे वर्ष एका महत्त्वपूर्ण आणि वादग्रस्त घटनेने गाजले – बंगालची फाळणी. ब्रिटिश व्हाईसरॉय लॉर्ड कर्झनने हा निर्णय घेतला. ही फाळणी केवळ एका प्रांताची भौगोलिक हद्द बदलण्यापुरती नव्हती, तर तिने भारताच्या राजकारण, समाज आणि संस्कृतीवर खूप मोठा प्रभाव पाडला.

ही घटना ब्रिटिश साम्राज्यवाद, वाढत्या भारतीय राष्ट्रवादाची भीती आणि 'फोडा आणि राज्य करा' या धोरणाचा एक स्पष्ट नमुना होती. या लेखात आपण बंगाल फाळणीची कारणे, तिचे परिणाम आणि अखेरीस ती रद्द का करावी लागली, याचा सविस्तर आढावा घेऊ.

फाळणीची पार्श्वभूमी: ब्रिटिशांचे हेतू काय होते?

1. बंगालचा मोठा आकार आणि प्रशासकीय आव्हान

19व्या शतकाच्या शेवटी, बंगाल प्रांत भारतातील सर्वात मोठा आणि सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला प्रदेश होता. यात आजचा पश्चिम बंगाल, बांगलादेश, बिहार, ओडिशा आणि आसामचा काही भाग समाविष्ट होता. कलकत्ता (आताचे कोलकाता) येथून एकाच लेफ्टनंट गव्हर्नरला एवढ्या मोठ्या प्रांताचे प्रशासन करणे कठीण जात होते.

ब्रिटिश अधिकाऱ्यांचे म्हणणे होते की, प्रशासकीय सोयीसाठी आणि पूर्वेकडील भागाच्या विकासासाठी फाळणी आवश्यक आहे. न्यायव्यवस्था, दुष्काळ व्यवस्थापन आणि सार्वजनिक सेवा पुरवणे अवघड झाले होते, असे त्यांचे युक्तिवाद होते.

2. वाढता राष्ट्रवाद आणि ब्रिटिशांची चिंता

बंगाल हे 19व्या शतकाच्या उत्तरार्धात भारतीय राष्ट्रवादाचे प्रमुख केंद्र बनले होते. बंकिमचंद्र चटर्जी यांचे 'वंदे मातरम्', स्वामी विवेकानंदांचे विचार आणि सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी, बिपिनचंद्र पाल, अरविंद घोष यांसारख्या नेत्यांमुळे बंगालमध्ये तीव्र राजकीय जागृती झाली होती. कलकत्ता हे काँग्रेसचेही एक महत्त्वाचे केंद्र होते.

बंगालमधील वाढती राष्ट्रीय चेतना ब्रिटिशांसाठी चिंतेचा विषय होती. त्यांना ही राष्ट्रवादी चळवळ कमजोर करायची होती, जी एकात्मतेतून अधिक बळकट होत होती.

3. 'फोडा आणि राज्य करा' धोरण

ब्रिटिशांचे सर्वात महत्त्वाचे आणि कपटी धोरण होते – 'फोडा आणि राज्य करा' (Divide and Rule). त्यांना वाटले की, बंगालमधील हिंदू आणि मुस्लिमांमधील सामाजिक-आर्थिक फरकांना राजकीय रंग दिल्यास राष्ट्रवादी चळवळीची ताकद विभागली जाईल.

त्यांचा छुपा उद्देश होता की, बहुसंख्य हिंदूंचा पश्चिम बंगाल आणि बहुसंख्य मुस्लिमांचा पूर्व बंगाल असे दोन भाग केल्यास, दोन्ही गटांचे हितसंबंध वेगळे होतील आणि ते कधीही एकत्र येणार नाहीत. मुस्लिमांना असे पटवून देण्याचा प्रयत्न झाला की फाळणीमुळे त्यांना राजकीय फायदा मिळेल.

फाळणीची घोषणा आणि अंमलबजावणी

लॉर्ड कर्झनने जुलै 1905 मध्ये बंगालच्या फाळणीची अधिकृत घोषणा केली आणि 16 ऑक्टोबर 1905 रोजी ती अंमलात आणली गेली.

बंगाल फाळणी नंतरचे नवीन प्रांत 

पूर्व बंगाल आणि आसाम: यात आजच्या बांगलादेशचा आणि आसामचा मोठा भाग होता. ढाका ही त्याची राजधानी होती. येथे मुस्लिम लोकसंख्या जास्त होती.

पश्चिम बंगाल: यात आजच्या पश्चिम बंगालचा बहुतांश भाग, बिहार आणि ओडिशाचा समावेश होता. कलकत्ता ही त्याची राजधानी राहिली. येथे हिंदू लोकसंख्या अधिक होती.

ब्रिटिश सरकारने हे केवळ प्रशासकीय सुधारणा म्हणून सादर केले.

बंगालची फाळणी: तीव्र विरोध आणि राष्ट्रीय आंदोलन

ब्रिटिशांच्या अपेक्षेच्या विपरीत, फाळणीच्या घोषणेने बंगाल आणि संपूर्ण भारतात तीव्र असंतोष निर्माण केला. हा केवळ बंगाली अस्मितेवरील हल्ला नव्हता, तर संपूर्ण राष्ट्राविरुद्धची कारवाई मानली गेली.

1. जनतेचा संताप आणि राष्ट्रवादी नेत्यांचा पुढाकार

सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी, बिपिनचंद्र पाल, अरविंद घोष आणि रवींद्रनाथ टागोर यांसारख्या नेत्यांनी फाळणीचा तीव्र निषेध केला. त्यांनी याला 'फोडा आणि राज्य करा' धोरणाचा भाग म्हटले. हजारो लोक सभांमध्ये सहभागी झाले.

2. रवींद्रनाथ टागोर आणि 'राखीबंधन'

कवीगुरू रवींद्रनाथ टागोर यांनी फाळणीविरोधी भावनेला एक अनोखे सांस्कृतिक रूप दिले. 16 ऑक्टोबर 1905 रोजी, फाळणी अंमलात येण्याच्या दिवशी, त्यांनी राखीबंधन साजरे करण्याचे आवाहन केले. हिंदू आणि मुस्लिमांनी एकमेकांना राखी बांधून एकोपा आणि बंधुत्व जपण्याचा संदेश दिला.

3. स्वदेशी आणि बहिष्कार चळवळ

फाळणीविरोधाने एका शक्तिशाली आर्थिक शस्त्राला जन्म दिला – स्वदेशी चळवळ. लोकांना परदेशी (विशेषतः ब्रिटिश) वस्तूंचा बहिष्कार करून भारतीय (स्वदेशी) वस्तू वापरण्यास प्रोत्साहित केले गेले. ही चळवळ केवळ आर्थिक बहिष्कार नव्हती, तर ती भारतीय उद्योगांना चालना देण्यासाठी, राष्ट्रीय अभिमान वाढवण्यासाठी आणि ब्रिटिश अर्थव्यवस्थेवर दबाव आणण्यासाठी होती.

स्वदेशीसोबतच बहिष्कार आंदोलनही सुरू झाले. लोकांनी ब्रिटिश सरकारकडून मिळालेल्या पदव्या, सन्मान आणि सरकारी नोकऱ्या सोडण्यास सुरुवात केली. विद्यार्थ्यांनी सरकारी शाळा-महाविद्यालये सोडली, ज्यामुळे सरकारविरोधी भावना अधिक तीव्र झाली.

4. काँग्रेसमधील बदल आणि नव्या नेत्यांचा उदय

फाळणीविरोधी आंदोलनाने काँग्रेसमध्येही बदल घडवले. गोपाळ कृष्ण गोखले यांच्यासारखे मवाळ नेते फाळणीच्या विरोधात असले तरी त्यांचा मार्ग शांततामय होता. पण लाला लजपत राय, बिपिनचंद्र पाल आणि बाळ गंगाधर टिळक (लाल-बाल-पाल त्रयी) यांसारखे तरुण नेते अधिक आक्रमक झाले. त्यांनी स्वराज्य (स्वयंप्रभुत्व) हेच मुख्य उद्दिष्ट ठेवले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली राष्ट्रीय चळवळ अधिक लोककेंद्री आणि आक्रमक बनली.

फाळणीचे समर्थन आणि मुस्लिम लीगची स्थापना

सुरुवातीला, काही मुस्लिम नेते आणि जमीनदारांनी फाळणीला पाठिंबा दिला. ब्रिटिशांनी त्यांना पटवून दिले की, पूर्व बंगालमध्ये मुस्लिम बहुसंख्य असल्याने त्यांना राजकीय आणि आर्थिक लाभ मिळतील. नवाब सलीमुल्ला खान यांनी फाळणीचे समर्थन केले.

मुस्लिम लीगची निर्मिती (1906)

फाळणीमुळे निर्माण झालेल्या परिस्थितीत आणि मुस्लिम हितांचे संरक्षण करण्याच्या नावाखाली, 30 डिसेंबर 1906 रोजी ढाका येथे अखिल भारतीय मुस्लिम लीगची स्थापना झाली. ही फाळणीचा एक महत्त्वाचा परिणाम होता. सुरुवातीला ती ब्रिटिशांना सहकार्य करणारी संस्था होती, पण नंतर ती भारतीय राजकारणातील एक प्रमुख धार्मिक-राजकीय शक्ती बनली. फाळणीने भारतीय राजकारणात धर्मावर आधारित विभाजनाची प्रक्रिया गतिमान केली.

फाळणी रद्द: एक ऐतिहासिक विजय (1911)

फाळणीविरोधी आंदोलन इतके तीव्र झाले की ब्रिटिश सरकारला नमते घ्यावे लागले. स्वदेशी आणि बहिष्कार चळवळींनी ब्रिटिश व्यापाराला मोठा फटका बसला.

लॉर्ड हार्डिंग्जचा निर्णय

लॉर्ड कर्झननंतर आलेले व्हाईसरॉय लॉर्ड हार्डिंग्ज यांना समजले की, फाळणीने प्रशासकीय सोयीपेक्षा जास्त राजकीय समस्या निर्माण केल्या आहेत. विरोधाची लाट कायम होती.

दिल्ली दरबार आणि ऐतिहासिक घोषणा

12 डिसेंबर 1911 रोजी दिल्ली येथे झालेल्या भव्य दरबारात, सम्राट जॉर्ज पंचम आणि राणी मेरी यांच्या उपस्थितीत, ब्रिटिशांनी बंगालची फाळणी रद्द करण्याची घोषणा केली. पूर्व बंगाल आणि पश्चिम बंगाल पुन्हा एकत्र केले गेले. मात्र, बिहार आणि ओडिशा स्वतंत्र प्रांत म्हणून वेगळे झाले आणि आसामही स्वतंत्र राहिला.

याच दरबारात भारताची राजधानी कलकत्त्यावरून दिल्लीला हलवण्याची दुसरी मोठी घोषणा करण्यात आली. यामागे कलकत्ता येथील राष्ट्रवादी चळवळीपासून दूर राहणे आणि दिल्लीला राजवटीचे प्रतीकात्मक केंद्र बनवणे हा हेतू होता.

फाळणी रद्द झाली, पण... दूरगामी परिणाम

बंगालची फाळणी रद्द झाली हा भारतीय राष्ट्रवाद्यांचा एक मोठा विजय होता. याने सिद्ध केले की, एकसंध जनतेच्या आंदोलनापुढे साम्राज्यशाहीला झुकावे लागते. पण या विजयाचे काही गंभीर आणि कायमस्वरूपी परिणाम झाले:

• धार्मिक राजकारणाचा पाया: फाळणीमुळे हिंदू आणि मुस्लिम समुदायांमध्ये राजकीय फरक अधिक स्पष्ट झाला. मुस्लिम लीगच्या स्थापनेने या विभाजनाला संस्थात्मक रूप दिले. यामुळे पुढील काळात वाढलेल्या धार्मिक फुटीरतेला, द्विराष्ट्रवादाच्या सिद्धांताला आणि शेवटी 1947 मध्ये भारताच्या फाळणीला मार्ग मोकळा झाला. बंगालची फाळणी ही भारताच्या फाळणीची एक प्रकारे सुरुवात होती.
• राष्ट्रीय चळवळीचे स्वरूप बदलले: फाळणीविरोधी आंदोलनाने भारतीय राष्ट्रीय चळवळीला नवी दिशा दिली. स्वदेशी आणि बहिष्कार या शस्त्रांचा वापर, आक्रमक मागण्या, राष्ट्रवादाचा जनसामान्यांपर्यंत प्रसार आणि स्वराज्याची मागणी - हे सर्व फाळणीच्या प्रतिक्रियेतून उदयास आले. गांधीजींच्या नेतृत्वाखालील पुढील आंदोलनांना यातून प्रेरणा मिळाली.
• प्रादेशिक चळवळींना प्रोत्साहन: फाळणीमुळे प्रांतांच्या पुनर्रचनेचा प्रश्न ऐरणीवर आला. बिहार आणि ओडिशासारखे नवीन प्रांत तयार झाले, ज्यामुळे इतर भागांतील प्रादेशिक ओळखींच्या आणि स्वायत्ततेच्या मागण्यांना बळ मिळाले.
• सांस्कृतिक जागृती: राखीबंधनसारखे कार्यक्रम, स्वदेशीचा पुरस्कार आणि राष्ट्रीय एकात्मतेवर भर यामुळे एक प्रकारची सांस्कृतिक पुनरुज्जीवन घडली. भारतीय उद्योग, कला आणि संस्कृतीला चालना मिळाली.
• बंगालचे पुन्हा विभाजन (1947): 1911 मध्ये बंगाल पुन्हा एकत्र आला असला तरी, 1947 मध्ये भारताच्या फाळणीत बंगालचे पुन्हा धार्मिक आधारावर विभाजन झाले. हिंदू बहुसंख्य पश्चिम बंगाल भारतात राहिला, तर मुस्लिम बहुसंख्य पूर्व बंगाल (आताचा बांगलादेश) पूर्व पाकिस्तानचा भाग बनला. अशा प्रकारे, 1905 च्या फाळणीने सुरू केलेला विभाजनाचा कटू इतिहास पूर्ण झाला.

 एका अयशस्वी धोरणाचा चिरस्थायी प्रभाव

1905 ची बंगाल फाळणी हे ब्रिटिश साम्राज्यवादी धोरणाचे एक अयशस्वी पाऊल होते. तिचे प्रशासकीय युक्तिवाद मोठ्या प्रमाणावर केवळ दिखावा होते, ज्यामागे राजकीय फूट पाडून राष्ट्रवादाला दडपण्याचा स्पष्ट हेतू होता.

मात्र, या कृतीमुळे उलटा परिणाम झाला. तिने भारतीय राष्ट्रवादाला एक नवीन, अधिक तीव्र आणि जनसामान्यांपर्यंत पोहोचणारी दिशा दिली. स्वदेशी आणि बहिष्कार या साधनांचा वापर पुढील आंदोलनांचा आदर्श बनला. नवीन आणि उत्साही नेत्यांचा उदय झाला. दुर्दैवाने, याच फाळणीने भारतीय राजकारणात धार्मिक फूट पडण्याची प्रक्रिया अधिक वेगाने पुढे नेली, ज्याचा अंतिम परिणाम म्हणून देशाची फाळणी झाली.

बंगालची फाळणी केवळ एक ऐतिहासिक घटना नाही, तर ती भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. ही घटना आपल्याला साम्राज्यवादी हस्तक्षेपांच्या गंभीर परिणामांविषयी, राष्ट्रीय एकात्मतेच्या महत्त्वाविषयी आणि धार्मिक विभाजनाच्या धोक्यांविषयी शिकवते. बंगालच्या फाळणीचा दिवस केवळ एक ऐतिहासिक आठवण म्हणून नव्हे, तर आजच्या भारतासाठी या धड्यांचे महत्त्व लक्षात घेण्याची आवश्यकता सांगतो.

बंगालच्या फाळणी संबंधित प्रश्न उत्तरे 

1. बंगालची फाळणी कधी झाली आणि ती कोणी केली?

बंगालची फाळणी 1905 साली झाली. तत्कालीन ब्रिटिश व्हाईसरॉय लॉर्ड कर्झन याने प्रशासकीय सोयीचा दावा करत ही फाळणी केली. मात्र, यामागे 'फोडा आणि राज्य करा' हे ब्रिटिश धोरण होते.

2. फाळणीमागे ब्रिटिशांचा खरा उद्देश काय होता?

ब्रिटिशांचा खरा उद्देश भारतीय राष्ट्रवादाची वाढती ताकद कमी करणे हा होता. बंगाल हे राष्ट्रवादाचे मोठे केंद्र बनले होते, त्यामुळे हिंदू आणि मुस्लिम समाजात फूट पाडून ही चळवळ कमजोर करण्याचा त्यांचा हेतू होता.

3. फाळणीविरोधात भारतीयांनी कोणती प्रमुख आंदोलने केली?

फाळणीविरोधात भारतीयांनी स्वदेशी आणि बहिष्कार चळवळ सुरू केली. यात परदेशी वस्तूंचा त्याग करून भारतीय वस्तूंना प्रोत्साहन देण्यात आले. तसेच, रवींद्रनाथ टागोर यांच्या आवाहनावरून राखीबंधन साजरे करून हिंदू-मुस्लिम ऐक्याचा संदेश देण्यात आला.

4. मुस्लिम लीगची स्थापना फाळणीशी कशी संबंधित आहे?

बंगालच्या फाळणीमुळे मुस्लिमांमध्ये स्वतंत्र राजकीय प्रतिनिधित्वाची भावना वाढली, ज्याचा ब्रिटिशांनी फायदा घेतला. याच पार्श्वभूमीवर, 30 डिसेंबर 1906 रोजी ढाका येथे अखिल भारतीय मुस्लिम लीगची स्थापना झाली. ही फाळणीचा एक महत्त्वाचा राजकीय परिणाम होता.

5. बंगालची फाळणी कधी रद्द झाली आणि त्याचे काय परिणाम झाले?

बंगालची फाळणी 12 डिसेंबर 1911 रोजी दिल्ली दरबारात रद्द करण्यात आली. हा भारतीय राष्ट्रवाद्यांचा एक मोठा विजय होता, कारण त्याने संघटित जनआंदोलनाची ताकद दाखवून दिली. मात्र, फाळणी रद्द झाली असली तरी, या घटनेमुळे धर्मावर आधारित राजकारणाचा पाया घातला गेला, ज्यामुळे पुढे भारताची फाळणी झाली.